аралдьытыы сценарийа

Буолар кунэ: Сэтинньи ый 16 кунэ 2018 сыл , Бээди «Туллукчаан” оҕо саада

Сыала: Байанай ый туһунан билиилэрин хаҥатыы – чиҥэтии, обугэ утуо угэьигэр убаастабылы иитии, айыл5а5а харыстабыллаах сыьыанна иитии, булчукка убаастабылы инэрии.Байанай ыйыгар  анаан ыытыллыбыт үлэни түмүктээһин, саха киһитин төрүт дьарыга булт туһунан оҕолор билиилэрин чиҥэтии, өбүгэлэр үгэстэрин, булт сиэрин – туомун салгыы билиһиннэрии. Айылҕаҕа тапталы, харыстабыллаах сыһыаны иитии. Оҕо  айар дьоҕуру сайыннарыы ( уус – уран тылга, ырыаҕа)

Туттуллар тэрил: проектор, музыкальнай центр, саьыл бэргэьэтэ, булт тэриллэрэ: мончуук, туу, илим, куйуур, саа, чааркаан, туьах, манок, презентациялар “Дьиикэй кыыллар”, “Дьиикэй кыыллар тустарынан таабырыннар”.

 

Барыыта:

Оҕолор киирэн заалга олбохторго олороллор.

ССН: Үтүө киэьэнэн, күндү оҕолор. Сэтинньи ый – Байанай ыйа диэн ааттанар.

- «Байанай» диэн кимий?

Байанай диэн  -  ойуур иччитэ, булт таҥарата.  Байанай киьилии майгылаах, үөрунньэн, бэринньэн, оҕо курдук оонньуулаах- омуннаах, ону тэнэ хомойумтуо, өһүргэс. Кини ойуур кыылларын, көтөрдөрүн харыстыыр. Ойуурга куһаҕан санаалаах, кыыллары барытын харыстаабакка өлөрө сылдьар булчут кэллэҕинэ кыыллары, көтөрдөрү ыраах куоттаран, күрэтэн кэбиһэр эбит.  Ол иһин ойуур кыылларын-көтөрдөрүн  биһиги Байанай оҕолоро диэн ааттыыбыт.

- Онтон «Булчут» диэн кимий?

Булчут диэн булугас талыгас, мындыр ойдоох, кыанар улэьит, аһыныгас, көмүскэс, сиэрдээх үтүө майгылаах киһи. Булт уорэ5э, булт дьарыга уол о5о5о тугунан да солбуллубат уорэх буолар. Булт арааьа сылы быьа бултанар. Бу ыйга булчуттар ыраах бултуу- алтыы бараллар. Кундү түүлээҕи эккирэтэллэр, эһэкээннэригэр үөмэллэр, айах туталлар. Оту – маһы алдьатыам суоҕа, наадыйарбын эрэ ылыам диэн  андаҕар этэллэр. Саха булчута бултаан дьиэ кэргэнин иитэр – аһатар, таҥыннарар.

Бүгүн биһиэхэ үөрүүлээх күн – Баай Барыылаах байанайбыт күнэ. Үтүөкэн үгэстээх, Сээркээн сэһэннээх, өттүк  харалаах Баай Байанай бырааһынньыгынан эҕэрдэлиибит.

АЛИ: Билигин биһиги ойуур олоҕун төһө билэргитин билиэхпит. Байанай оҕолорун туһунан ким элбэх таабырыны таайар эбитий? Сөпкө таайдаххытына хоһоон истиэхпит.

Экранна дьиикэй кыыллар ойуулара костор.

• От мас аһылыктаах ойуоккалаан оҕонньор баар үһү.(куобах)

Ойуолууру эрэ сатыыбын,

Ончу сатаан хаампаппын,

Олооччута да суох буолларбын

Онньоччу үктэнэбин.

Куруҥ тыаҕа дьиэлээхпин,

Куттаһа суох куобахпын.

• Истиҥ иккис таабырыммытын. Түөспэр күннээхпин,  сытыы харахтаахпын, мааны кутуруктаахпын диир аар үһү . (Саһыл)

Кэрии тыанан сэрэнэн,

Кэннин – иннин кэтэнэн

Тоҥуу хаары ойуулаан

Саһыл ааспыт саманан.

 

• Үһүс таабырыммыт маннык; сир иһигэр сибигинэйэ Мэхээлэ сытар үһү. (Эһэ)

Эһэ сууйар оҕолорун

Мэниктээн киртийбиттэр.

Дьабах сирэй, хоруо мурун

Дьүһүн бодо буолбуттар.

Атаах кыра эһэчээннэр

Суунуохтарын баҕарбыттар.

 

• Өссө таабырыннаахпыт, истиҥ. Кутуругунан оонньуур тиит тирэхтээх тиҥсирики сүүрүк баар үһү. Таайыыта тииҥ.

Тииттэн  тииккэ чэрэҥэлиир

Тииҥ тоҕо бачча  үөрдэ?

“Эриэхэ манна элбэх”, - диир

Эргичиҥнии олордо.

• Туох ойуурга куруук аччык сылдьарый? (Бөрө)

Сиэхпин – аһыахпын баҕаран,

Сиксиллэ сиэлэн иһэбин.

Тугу булан, ханна баран,

Бүгүн  үссэнэ  түһэбин.

Субуруйар сур бөрөбүн,

Уҥа –хаҥас туой көрөбүн.

• Өссө биһиэхэ мо5отой, киис уонна тайах туһунан ааҕан иһитиннэриэхпит

Моҕотой

Туораах бурдугу уорааччы,

Туой дьонтон куотааччы,

Туора – маары ойуолааччы,

Топпокко сылдьааччы,

Мултурус  - илтирис ойор

Моҕотой бу олорор.

 

Киис

Кэпсэлгэ –сэһэҥҥэ киирбит

Кэрэ кыылбын – кииспин,

Киэҥ тайҕабыт, кэтит сирбит

Кэрэмэс киэргэлэбин..

Кыра –кыра да буолларбын,

Кыыллартан аатырабын.

 

Тайах

Ууна сылдьар улахан

Ураа – лаҥкыр муостаах,

Килбик – сэмэй улахан,

Кини баьаам куустээх.

Кини аата тайах,

Бачыыҥката туйах.

Тииҥ дьиэтэ ханна баарын ким билэрий. Тиит маска уйалаах. Куобах хороонноох. Эһэ арҕахтаах.

 

ССН: Ити курдук биһиги олорор айылҕабытын харыстыахтаахпыт.

Билигин биһиги бары булчуттар буолан ылыахпыт. Булчут кыраҕы харахтаах, эчимнээх илиилээх буолар. Ким саамай сытыы харахтааҕын, сымса илиилээҕин быһаарыахпыт, билиэхпит.

Оонньуу: “ Ким куобаҕы табар?” - (сыал быраҕыы) икки оҕо тахсар.

Оонньуу:  Булчуттарбыт өссө балыктыыллар эбит. Ким элбэх балык хаптарар диэн оонньууну салгыы оонньуохпут.

АЛИ: Чэйиҥ эрэ, оҕолор, оонньуоҕуҥ. Бүгүн биһиги бары Байанай оҕолоро буолуохпут.

 Хамсаныылаах оонньуулар  «Саһыл уонна куобахтар»

ССН Оҕолоор, былыр – былыр биһиги өбүгэлэрбит булда суох кыайан олорботтор эбит. Араас кыыл тириититтэн ичигэс таҥас тиктэллэр, көтөр - сүүрэр этин буһаран сииллэр. Ол иһин уһун кыһыннарын ачыктаабакка, тоҥмокко кыстыыллар эбит. Ол бултуур үгэстэрэ билиҥҥэ диэри хаалан эһиги эһээлэргит, аҕаларгыт, убайдаргыт бултууллар. Булчуттар кыыллары наадыйдахтарына эрэ бултууллар. Кыыл тириитинэн тигиллибит таҥас ичигэс буолар. Туох тириитинэн тигиллибитин таайыҥ.  (Кырса. Куобах. Саһыл. Андаатар. Киис тириилэрин көрдөрүү)

Оонньуу:  “Ханнык кыыл түүтэ буоларын таай?” остуолга тайах, таба. Бараан, кырса, бөрө, куобах, эһэ, коза, кус түүлэрэ сыталлар, оҕо ол түүлэри ханнык кыыл киэнэ буоларын таайыахтаах, сөпкө ууруохтаах.

АЛИ: Бүгүн биһиги Байанай оҕолорун туһунан кэпсэттибит. Байанайбыт көрү – нары таптыыр, онон биһиги дуоһуйа оонньоотубут – көрүлээтибит.. биһиги аар тайҕабытын , тулалыыр айылҕабытын,  кыыллары аһынар, харыстыыр буола улаатаарыҥ! Оччоҕо эрэ көтөр – сүүрэр үксуу туруо, Баай Байанайбыт араас булдунан күндүлүү туруо! .